Zeer veel mensen met ADHD hebben problemen met in slaap vallen. Dat geldt zowel voor kinderen met ADHD als volwassenen bij wie deze diagnose is gesteld. Daarbij geldt bovendien dat de slechte slaap op zich ook nog eens de verschijnselen van ADHD kan versterken. En om het nog ingewikkelder te maken; slecht slapen op zich kan verschijnselen als bij ADHD veroorzaken. Want door nachtelijk slaaptekort kan iemand overdag juist hyperactief worden om wakker te blijven. En omgekeerd kan iemand die hyperactief is daardoor ’s avonds niet de rust pakken om in slaap vallen. Ook kinderen zonder ADHD kunnen tegen bedtijd tegen de slaperigheid in gaan door erg druk te worden.
Inslaapproblemen door een verschoven bioritme
Veel kinderen met ADHD kunnen pas op een later tijdstip ’s avonds in slaap vallen dan leeftijdgenoten zonder ADHD. En volwassenen met ADHD kunnen vaak pas na middernacht in slaap vallen. Als je dan op tijd wakker moet worden om naar school of naar je werk te gaan, krijg je tekort slaap. Je komt ’s morgens moeilijk op gang en de rest van de dag ben je niet uitgerust en functioneer je niet goed. In het weekend hoef je er niet vroeg uit en dan kun je zonder wekker nog uren doorslapen.
Dit type slaapprobleem wordt veroorzaakt door een verkeerde timing binnen in je slaap-waak centrum. Je ‘biologische’ klok staat een paar uur te laat ingesteld. De aanmaak van melatonine begint op een te laat tijdstip van de avond en gaat ’s morgens ook iets te lang door. We spreken dan ook wel van een ‘laat chronotype’ of een vertraagde slaapfase stoornis. De periode van aanmaak van melatonine is verschoven naar een later tijdstip van de avond en nacht. Je valt te laat in slaap, maar je kunt, als je geen wekker zet, ’s morgens wel lang uitslapen.
Inslaapproblemen door te lage melatoninespiegel
Maar het kan ook zijn dat de periode waarin er melatonine wordt aangemaakt op zich niet verschoven is, maar dat er te weinig melatonine wordt aangemaakt. De aanmaak van melatonine begint dan wel op een ‘normaal’ tijdstip, maar stijgt zo langzaam dat het gevoel van slaperig worden pas veel later op de avond ontstaat. Omdat de aanmaak van melatonine ook weer op een ‘normaal’ tijdstip stopt, word je te vroeg wakker. Bij onvoldoende slaap door een tekort aan melatonine word je dus ook niet voldoende uitgerust wakker. Het verschil met het verschoven bioritme is dat je het slaaptekort door te lage melatoninespiegels niet in het weekend kunt inhalen omdat je elke ochtend vroeg wakker wordt.
ADHD verschijnselen door overmatig gebruik sociale media
Als je tot ’s avonds laat gebruikmaakt van sociale media en te laat in slaap valt, verstoort dat je bioritme en kan dat overdag verschijnselen van ADHD veroorzaken. Dit blijkt uit onderzoek van Niall McGowan en collega’s van de Universiteit van Ierland. Zij onderzochten bij 188 gezonde studenten de invloed van te laat en op onregelmatige tijden naar bed gaan en in slaap vallen op alertheid en prestaties overdag. Hierbij bleek dat naarmate iemand een onregelmatiger slaappatroon heeft, zijn prestaties overdag afnamen. Deze klachten zie je ook wel bij mensen die na een lange-afstandvlucht last krijgen van een jetlag. Vandaar de naam ‘sociale jetlag’.
Behandelen van slaapproblemen bij ADHD
Melatonine helpt vaak goed bij het behandelen van slaapproblemen bij ADHD. Maar de dosis en het tijdstip van innemen hangt af van het wel of niet verschoven zijn van je bioritme en van het wel of niet voldoende melatonine kunnen aanmaken. Dus moet er in feite eerst een meting van de melatoninespiegel plaatsvinden om vast te stellen om welke van de twee oorzaken het gaat.
Meting melatoninespiegel
Door een eenmalige meting van de melatoninespiegel ’s nachts kan, in combinatie met de gegevens over het slaappatroon, bepaald worden welke dosis melatonine er ingenomen moet worden en op welk tijdstip in de avond dat het beste kan. Deze meting kan via deze website worden aangevraagd.
Wetenschappelijk gezien is het beter om een zogeheten ‘5-punts meting’ te doen. Hierbij wordt ’s avonds en ’s nachts op 5 tijdstippen met een uur tussenpoos de melatoninespiegel gemeten. Op deze manier kan worden vastgesteld op welk tijdstip de melatoninespiegel de waarde 4 pg/ml bereikt (DLMO-tijdstip). Door vaststellen van het DLMO-tijdstip kan, in combinatie met de hoogte van de nachtelijke melatonine piek, worden bepaald worden welke dosis melatonine er ingenomen moet worden en op welk tijdstip in de avond dat het beste kan. Deze meting kan ook via deze website worden aangevraagd (aanvraag per email info@melatonine.nu).
Tijdstip innemen melatonine
Bij inslaapproblemen bij een verschoven melatonineritme (te laat in slaap vallen en ’s morgens lang kunnen doorslapen) hangt het tijdstip van inname af van het tijdstip waarop de melatonineaanmaak begint (DLMO-tijdstip). Als je vier tot vijf uur vóór het DLMO-tijdstip melatonine inneemt, verschuif je je melatonineritme naar een vroeger tijdstip. Als er geen DLMO is bepaald kun je melatonine innemen twee tot drie uur vóór het tijdstip dat je gewoonlijk in slaap valt. Het is van belang dat er regelmaat is in het tijdstip van inname en je bedtijd.
Dosis melatonine
Als er geen melatoninespiegel is gemeten, is het bepalen van de dosis een beetje een gok. Een doorgaans veilige dosis voor kinderen ligt tussen 0,1 en 0,2 mg ‘fast release’ melatonine (dus geen melatonine met verlengde werking, zoals slow release of time release) en volwassenen 0,3 – 0,5 mg ‘fast release’ melatonine. Het risico bij melatonine slikken zonder meting van de melatoninespiegel en zonder begeleiding van een deskundige is, dat een te hoge dosis melatonine wordt gebruikt. Dit kan leiden tot te hoge melatoninespiegels (melatonine stapeling) en ontregeling van het slaap-waakritme.
Wetenschappelijk onderzoek
Er zijn meerdere dubbelblind onderzoeken met melatonine bij kinderen met ADHD uitgevoerd. Een samenvattende analyse van de resultaten hiervan (Larsson et al. 2023) geeft aan dat het met melatonine gemiddeld een half uur korter duurt tot ze in slaap vallen. Met melatonine wordt de totale slaapduur gemiddeld een half uur verlengt.
Onderzoek met melatonine bij volwassenen met ADHD met een verschoven melatonine ritme laat vergelijkbare resultaten zien (van Andel et al 2019). Door de behandeling met melatonine verschoof de aanmaak van melatonine in de hersenen anderhalf uur naar voren.
Slaapproblemen bij gebruik van ADHD medicatie
Het gebruik van ADHD medicatie (zoals methylfenidaat, Concerta, Ritalin en Medikinet) kan het ontstaan van slaapproblemen uitlokken of bestaande slaapproblemen verergeren. Het gaat hier namelijk om amfetamine-achtige stoffen die activerend werken. Meestal gaat het om lang wakker blijven en niet in slaap kunnen vallen. Niet naar bed willen gaan is ook een veelgehoorde klacht. De verklaring hiervoor is waarschijnlijk dat ADHD medicatie als methylfenidaat het moment dat de aanmaak van melatonine begint naar een (nog) later tijdstip van de avond verschuift. Dat verklaart waarom er tijdens gebruik van methylfenidaat vaker problemen met in slaap vallen ontstaan.
Een groep Italiaanse kinderneurologen en kinderpsychiaters onderzocht 74 kinderen die na starten met methylfenidaat slaapproblemen ontwikkelden (Masi et al 2019). In een open onderzoek kregen alle kinderen melatonine voorgeschreven. De startdosis was 1 mg, in te nemen één tot twee uur voor het naar bed gaan. Bij onvoldoende effect mocht de dosis wekelijks opgehoogd worden met 0,5 mg per keer tot maximaal 5 mg. Bij 61 procent van de kinderen was volgens de ouders sprake van een grote tot zeer grote verbetering. De uiteindelijke dosis was gemiddeld 1,8 mg. De conclusie van de onderzoekers was dat melatonine een effectief en veilig slaapmiddel is voor kinderen met ADHD die slaapproblemen hebben door het gebruik van methylfenidaat.
Op dit onderzoek valt overigens wel het een en ander aan te merken. Allereerst werden de slaapproblemen niet duidelijk gemeten. Zo werd bijvoorbeeld niet gemeten hoeveel minuten het duurde tussen in bed stappen en in slaap vallen. Het resultaat van de behandeling kon dus niet worden gemeten in minuten, maar alleen in mate van tevredenheid van de ouders. Een ander punt van kritiek is dat het onderzoek niet dubbelblind werd uitgevoerd. Dokters en ouders wisten dat er geen placebo’s werden gegeven.
Methylfenidaat bij ADHD, of eerst melatonine?
Aan kinderen met ADHD én slaapproblemen kan het beste eerst melatonine worden voorgeschreven voordat met Methylfenidaat (Ritalin, Concerta) wordt begonnen. Onvoldoende slaap kan leiden tot slechte concentratie en druk gedrag overdag. Door eerst de slaapproblemen te behandelen met melatonine kan het gedrag overdag dermate verbeteren dat voorschrijven van ADHD-medicatie niet meer nodig is. Dat geldt vooral voor kinderen met ADHD die tevens een autistische stoornis en/of een verstandelijke beperking hebben.
Een behandeling met melatonine is effectief bij de behandeling van slaapproblemen bij ADHD en verbetert de concentratie en het gedrag overdag (McDonagh 2019). Dit gunstige effect is het grootste bij kinderen bij wie tevens sprake is van een autistische stoornis en/of een verstandelijke beperking. Bij hen duurt het met melatonine gemiddeld 37 minuten korter tot ze in slaap vallen, in vergelijking met een placebopil. De totale slaapduur nam bij hen met 48 minuten toe ten opzichte van een placebopil. Kinderen met ADHD zonder een autistische stoornis en/of een verstandelijke beperking sliepen met melatonine gemiddeld 20 minuten sneller in. Ze sliepen bovendien gemiddeld 33 minuten langer in vergelijking met degenen die een placebopil gebruiken.
Bronnen
Larsson I, Aili K, Lönn M, Svedberg P, Nygren JM, Ivarsson A, Johansson P. Sleep interventions for children with attention deficit hyperactivity disorder (ADHD): A systematic literature review. Sleep Med. 2023 Feb;102:64-75.
van Andel E, Bijlenga D, Vogel SWN, Beekman ATF, Kooij JJS. Effects of chronotherapy on circadian rhythm and ADHD symptoms in adults with attention-deficit/hyperactivity disorder and delayed sleep phase syndrome: a randomized clinical trial. Chronobiol Int. 2021 Feb;38(2):260-269.
Masi G, Fantozzi P, Villafranca A, Tacchi A, Ricci F, Ruglioni L, Inguaggiato E, Pfanner C, Cortese S. Effects of melatonin in children with attention-deficit/hyperactivity disorder with sleep disorders after methylphenidate treatment. Neuropsychiatr Dis Treat. 2019 Mar 7;15:663-667.
McGowan NM, Uzoni A, Faltraco F, Thome J, Coogan AN. The impact of social jetlag and chronotype on attention, inhibition and decision making in healthy adults. Sleep Res. 2020;e12974.
