Een stoornis in de afbraak van melatonine ontstaat bij ongeveer één op de tien tot twaalf mensen. Bij mensen met een autistische stoornis en/of een verstandelijke beperking komt dit vaker voor.
Melatonine wordt in de lever afgebroken door een speciaal enzym: het CYP1A2-enzym. Dit gebeurt zo snel, dat van een tablet melatonine maar 15 procent uiteindelijk de bloedbaan bereikt. Bij sommige mensen is dit enzym onvoldoende actief. Dit heeft niets te maken met een ziekte van de lever, maar wordt veroorzaakt door een – op zich verder onschuldige – zeer kleine chromosoomafwijking (polymorfisme in het CYP1A2-gen), die bij ongeveer 8 procent van de mensen bestaat. De medische term hiervoor is ‘CYP1A2 poor metaboliser’. Als deze mensen melatonine slikken, bereikt aanzienlijk meer dan 15 procent melatonine het bloed.
Onder normale omstandigheden is van een tablet melatonine dat ’s avonds is ingenomen, ’s morgens niets meer te vinden. Als het CYP1A2-enzym echter te traag werkt, is ’s morgens de helft van die dosis melatonine nog niet afgebroken.
Na enkele weken leidt de trage afbraak tot stapeling van melatonine en dus tot een hoge 24-uursmelatoninespiegel. Doordat hierbij het normale golfpatroon (’s nachts een hoge, maar overdag een lage melatoninespiegel) verdwijnt, ontstaan slaapproblemen. De melatoninereceptoren in de hersenen worden dan namelijk door continu contact met melatonine daarvoor steeds minder gevoelig. De hoge melatoninespiegels leiden, in tegenstelling tot wat men zou verwachten, dus niet tot langdurige slaap, maar na enkele weken juist tot nachtelijk wakker worden en ’s morgens te vroeg ontwaken. Voor het vlot in slaap vallen helpt het tablet melatonine dan meestal nog wel.
Waarom wordt een teveel aan melatonine niet gewoon via de urine uitgescheiden?
Melatonine is goed oplosbaar in bloed, speeksel en celvocht. Melatonine is echter slecht oplosbaar in water. Het kan daardoor niet zomaar via de urine het lichaam verlaten, maar moet eerst worden afgebroken tot het in water oplosbare 6-hydroxymelatonine. De hoeveelheid melatonine die in de urine wordt uitgescheiden is daardoor 100- tot 200-maal kleiner dan de hoeveelheid 6-hydroxymelatonine.
Waarom ontstaat er geen stapeling van zelfgemaakte melatonine?
Bij mensen die melatonine te traag afbreken ontstaat gewoonlijk géén opstapeling van melatonine die de pijnappelklier in de hersenen zelf aanmaakt. Dat komt doordat het enzym dat melatonine afbreekt (CYP1A2) tegelijkertijd ook de aanmaak van melatonine in de pijnappelklier activeert. Als het CYP1A2-enzym onvoldoende actief is wordt er dus ook minder melatonine aangemaakt. Dit is een normaal zelfreguleringssysteem in het lichaam (feedbacksysteem). Pas als zo iemand een ‘normale’ dosis melatonine slikt, ontstaan problemen.
Hoe merk je dat je melatonine te traag afbreekt?
Als melatonine goed helpt, maar na enkele weken tot maanden opnieuw slaapproblemen ontstaan, betekent dat meestal dat sprake is van melatoninestapeling door een te trage afbraak van melatonine. Deze zeer hoge melatoninespiegels leiden – paradoxaal – tot ontregeling van het slaap-waakritme en niet tot een diepere en langdurigere slaap. Dat komt doordat de melatoninereceptoren in de hersenen steeds minder gevoelig worden voor melatonine. Het is daarom niet vreemd dat iemand in dit geval denkt dat hij ‘ongevoelig’ is voor melatonine en de dosis ervan verhoogt. Dat leidt er tijdelijk toe dat je gemakkelijker in slaap valt. Dat effect neemt opnieuw af; een verdere verhoging van de dosis leidt opnieuw tijdelijk tot enige verbetering. Dit is het klassieke verhaal van mensen met een trage afbraak die steeds hogere doses melatonine gebruiken.
WAT KOFFIEGEBRUIK OVER MELATONINEAFBRAAK VERTELT
Sommige mensen komen als ze ’s avonds koffie hebben gedronken, moeilijk in slaap. Anderen krijgen er hartkloppingen van of voelen zich gejaagd. Onderzoek wijst uit dat zij koffie te traag afbreken door een tekort aan het enzym CYP1A2 in de lever. Cafeïne, het belangrijkste bestanddeel van koffie, wordt dus afgebroken door hetzelfde enzym als melatonine. Een tekort aan het enzym CYP1A2 kan waarschijnlijk ook verklaren waarom sommige mensen snel last hebben van energiedranken.
Mensen die ’s avonds geen koffie drinken omdat ze anders problemen zouden hebben met in slaap vallen, breken dus waarschijnlijk melatonine traag af. Zij lopen een groter risico op melatoninestapeling en moeten daarom een lagere dosis melatonine gebruiken. Als langdurig gebruik van melatonine te verwachten is, is het raadzaam vooraf te meten of de melatonine afbraak al of niet te traag is. Ook kan tijdens (langdurig) gebruik van melatonine worden gemeten of sprake is van melatoninestapeling door een melatoninespiegel te meten in een om 14.00 uur ’s middags afgenomen speekselmonster. Deze test kun je hier aanvragen.
Gebruik van melatonine bij mensen die melatonine te traag afbreken
De dosis melatonine moet 5- tot 10-maal lager zijn dan ‘normaal’ wordt geadviseerd. Doorgaans is 0,3-0,5 mg bij volwassenen en 0,1-0,2 mg bij kinderen effectief.
Voer eventueel een wekelijkse stopdag in
Soms moet bij mensen die melatonine te traag afbreken de dosis melatonine zover worden verlaagd om stapeling te voorkomen, dat het niet genoeg helpt om in slaap te kunnen vallen. In dat geval kun je ervoor kiezen de dosis niet verder te verlagen, MAAR TEGELIJKERTIJD een vaste dag in de week GEEN melatonine in te nemen. De vrijdag- of zaterdagavond. is daarvoor het meest geschikt.
Controle van de melatoninespiegel
Als melatoninestapeling is vastgesteld en het gebruik van melatonine wordt hervat, is raadzaam na twee maanden een melatoninedagspiegel te laten meten. Alleen zo is vast te stellen of de dosering (al dan niet met vaste stopdag) goed is en of er wellicht ruimte is om de dosis te verhogen.
Gevolgen voor gebruik van andere medicijnen
Als het CYP1A2-enzym minder actief is heeft dat gevolgen voor het gebruik van andere medicijnen die het CYP1A2-enzym ook afbreekt. Bij gebruik van deze medicijnen kunnen daardoor hoge medicijnspiegels ontstaan, met bijwerkingen als gevolg. Vermijd deze medicijnen of gebruik ze in veel lagere dosering. Zie voor een overzicht van medicijnen die door het CYP1A2-enzym afgebroken worden de melatoninebijsluiter.
